Nipun bharat abhiyan| निपुण भारत अभियान विषयी संपूर्ण माहिती

 

Nipun bharat abhiyan (निपुण भारत अभियान) विषयी संपूर्ण माहिती जाणून घ्या 

निपुण भारत मिशन कार्यक्रम पार्श्वभुमी 

 बालकांचा मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा अधिकार अधिनियम 2009 (RTE Act 2009) लागू झाल्यापासून विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावर अधिक लक्ष दिल्याचे दिसून येते

 गुणवत्तापूर्ण व दर्जेदार शिक्षणाची हमी RTE Act 2009 प्रमाणे समाजातील सर्व स्तरावरील विद्यार्थ्यांना मिळत आहे

 भविष्यातील देशाची प्रगती ही आज ज्या पध्दतीचे शिक्षण आपण मुलांना देतो त्यावर अवलंबून  

 केंद्र शासनाने NEP 2020 राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 जाहीर केले. 

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०

 राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० ( National Education Policy 2020) २१ व्या शतकातील पहिले राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण होय

 तब्बल 34 वर्षानंतर ‘नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण’ (NEP 2020) हे २९ जुलै 2020 रोजी मंजूर करण्यात आले

 इस्रोचे माजी प्रमुख के. कस्तुरीरंगन यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीने या धोरणाचा मसुदा तयार केला आहे

 या धोरणातील तरतुदीनुसार तीन ते १४ वर्ष वयोगटाचे विद्यार्थी शिक्षण हक्क कायद्याच्या कक्षेत आले आहेत यापूर्वी हा वयोगट ६ ते १४ वर्षे होता

 आता अंगणवाडी ही प्राथमिक शिक्षणाला जोडली गेली आहे

 'राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण सन २०२०' नुसार, प्राथमिक स्तरावर सन २०२६-२७ पर्यंत मुलभूत भाषिक व गणितीय कौशल्य प्राप्त करण्यास सर्वोच्च प्राधान्य देण्यात

 या धोरणामध्ये अनेक अमूलाग्र बदल करण्यात आले  

 केंद्रीय मनुष्यबळ विकास मंत्रालय’ आता ‘शिक्षण मंत्रालय’ या नावाने ओळखण्यात येणार

 ‘नविन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०’ मध्ये महत्वपूर्ण बदल म्हणजे पूर्वीची १०+२+३ ही शैक्षणिक संरचनेत बदल

 आता नविन शैक्षणिक संरचना ५+३+३+४ अशी शैक्षणिक व्यवस्था 

 बोर्ड परीक्षेत फक्त पाठांतराला महत्त्व न देता दैनंदिन आयुष्यात उपयोगाला येणाऱ्या ज्ञानाचा वापर केला जावा, याचा उल्लेख 

 या नविन शैक्षणिक धोरणाची अंमलबजावणीचाच एक भाग म्हणजे केंद्र शासनाच्या ‘समग्र शिक्षा’ या योजनेअंतर्गत निपुण भारत मिशन कार्यक्रम (Nipun Bharat Mission Programme) सुरु 

 राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० ची अंमलबजावणी साठी राबविण्यात येणाऱ्या उपक्रमामध्ये एक महत्वपूर्ण  उपाययोजनात्मक कार्यक्रम म्हणजे 

 निपुण भारत मिशन कार्यक्रम’ 

 निपुण भारत मिशन कार्यक्रमाची सुरुवात 

 केंद्र सरकारच्या शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभाग , शिक्षण मंत्रालय केंद्र सरकारच्या वतीने 

 ५ जुलै २०२१ रोजी केंद्रीय शिक्षणमंत्री श्री. रमेश पोखरियाल निशंक यांच्या हस्ते या कार्यक्रमाचा शुभारंभ करण्यात आला. 

 केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनेनुसार महारष्ट्र राज्य शालेय शिक्षण व क्रीडा विभागाने दिनांक  २७ ऑक्टोबर २०२१ रोजी निपूण भारत अंतर्गत मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान अंमलबजावणी करणेबाबत शासन निर्णय (NIPUN BHARAT) काढला 

निपुण भारत मिशन Full Form  ( निपुण – प्रवीण – प्राविण्य – पारंगत – कुशल  / एखाद्या गोष्टीवर प्रभुत्व असणे) 

NIPUN BHARAT - National Initiative For Proficiency In Reading With Understanding and Numeracy

समजपुर्वक वाचन आणि संख्याज्ञान यावर प्रभुत्व पातळीसाठीचे राष्ट्रीय अभियान  

- म्हणजेच बालकांमध्ये मुलभूत वाचन, समज आणि संख्याज्ञान कौशल्य विकसित करणे. 

- मुलांना साक्षर बनवणे. हेच निपुण भारत मिशन कार्यक्रमाचे लक्ष आहे.

निपुण भारत मिशन अंतर्गत अंतर्भूत वयोगट कोणता ? 

निपुण भारत मिशन अंतर्गत वय वर्ष ३ ते ९ वयोगटातील विद्यार्थ्यांच्या मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान यावर लक्ष केंद्रित केले आहे.

मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान 

 समग्र शिक्षा (पूर्वीची सर्व शिक्षा अभियान) या केंद्र पुरुस्कृत योजनेअंतर्गत निपुण भारत मिशन कार्यक्रमामध्ये मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान सुरु करण्यात आले आहे. 

FLN  फुल फॉर्म  

 निपुण भारत मिशन प्रोग्राम अंतर्गत FLN वर लक्ष केंद्रित केले गेले आहे. 

 FLN म्हणजे काय - तर मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान 

 FLN चा Full Form – Foundational Literacy And Numeracy  असा आहे. 

 याचा मराठीत अर्थ मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान असा आहे.

मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियानाची गरज   

 कोव्हीड १९ च्या महामारीमुळे विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणात मोठ्या प्रमाणात अडथळा निर्माण झाला. 

 त्यामध्ये युनेस्कोने केलेल्या अभ्यासानुसार शालेय शिक्षणाचा विद्यार्थ्यांचा ६५ ते ७४% वेळ वाया गेल्याचे दिसून आले

 अझिम प्रेमजी विद्यापीठाने केलेल्या सर्वेक्षणातून केवळ ४२% मुले, ऑनलाईन वर्गाला उपस्थित राहू शकली नाही.

 ९०% पेक्षा अधिक शिक्षकांना विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे मूल्यमापन परिणामकारकरित्या करणे अशक्य झाले.

 भारतातील 55% शालेय मुले इयत्ता 5 मधील वयोमानानुसार मजकूर वाचू आणि समजू शकत नाहीत : जागतिक बँकेचा लर्निंग पॉवरटी इंडेक्स.

 इयत्ता 3, 5 आणि 8 मधील 13-18% विद्यार्थी मूलभूत शिक्षण पातळीपेक्षा कमी आहेत आणि 

 केवळ 39-53% विद्यार्थ्यांनी प्राविण्य प्राप्त केले आहे: NAS 2017

 हि  परिस्थिती लक्षात घेता मुलांना पायाभूत शिक्षण मिळवून देणे,

 नविन प्रवेशित आणि प्राथमिक स्तरावरील मुलांच्या मुलभूत साक्षरता  व संख्याज्ञान प्राप्त करण्यासाठी 

 तसेच नविन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० ची प्रभावी अंमलबजावणी करण्यासाठी 

 निपुण भारत अंतर्गत मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान हा कार्यक्रम राबविण्यास सुरुवात झाली 

मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान 

 राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० मध्ये, प्राथमिक स्तरावर सन २०२६-२७ पर्यंत मुलभूत भाषिक व गणितीय कौशल्य प्राप्त करण्यास सर्वोच्च प्राधान्य देण्यात आले आहे. 

 युनेस्को च्या अहवालानुसार अद्यापही बहुतेक प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांनी  मुलभुत साक्षरता व संख्याज्ञान प्राप्त केलेले नाही. 

 यासाठी मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान कार्यक्रम हाती घेण्यात आला आहे.

 वय वर्षे ३ ते ९ वयोगटातील सर्व विद्यार्थ्यांना मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान प्राप्त करण्यासाठी त्वरीत एक राष्ट्रीय अभियान राबवून राज्यामध्ये अंगलबजावणी करणे आवश्यक 

 ही गरज लक्षात घेवून  मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान (Foundational Literacy And Numeracy)  निपुण भारत मिशन सुरु करण्यात आले

निपुण भारत अभियानाचा    - मुख्य उद्देश 

 निपुण भारत मिशन अंतर्गत मुलभूत साक्षरता अभियान FLN चे Goal , Nipun Bharat Mission Aim खालीलप्रमाणे आहेत.

 निपुण भारत अंतर्गत प्रत्येक विद्यार्थ्याने इयत्ता ३ री पर्यंत मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान कौशल्य सन २०२६-२७ पर्यंत प्राप्त करणे.

 केंद्र पुरस्कृत ‘समग्र शिक्षा’ अंतर्गत मुलांना शालेय शिक्षणामध्ये प्रवेश देणे व त्यांना शिक्षणाच्या प्रवाहात टिकवून ठेवणे.

 शिक्षक प्रशिक्षण , अध्ययन-अध्यापन संदर्भ ई-साहित्य विकसित करणे.

 वय वर्ष ३ ते ९ वयोगटातील विद्यार्थ्यांचे मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान कौशल्य आत्मसात करणे.

 प्राथमिक स्तरावरील सन २०२६-२७ पर्यत मुलभूत भाषिक व गणितीय कौशल्य प्राप्त करणे.

 राज्यातील सर्व विद्यार्थ्यांच्या भावी शिक्षणाचा पाया मजबूत करणे.

FLN व राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020  

नविन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 अंतर्गत FLN कार्यक्रमामध्ये पायाभूत साक्षरतेचे घटक भाषा व गणित यावर लक्ष 

पायाभूत साक्षरतेचे घटक

१) मौखिक भाषा विकास - लेखन व वाचनाची कौशल्ये विकसित करण्यासाठी मौखिक भाषेचा विकास महत्त्वाचा आहे.

२) उच्चार शास्त्राची जाणीव - शब्दांची लय व ध्वनीची जाणीव या बाबींचा योग्य वापर होणे गरेजेचे आहे.

३) सांकेतिक भाषा/लिपी समजून घेणे - यामध्ये छापील मजकूरांचे आकलन करण्याची क्षमता, अक्षरांचे ज्ञान, सांकेतिक भाषा, लिपी समजून घेणे, शब्द ओळखणे.

४) शब्द संग्रह - मौखिक शब्द संग्रह, वाचन/लेखन शब्दसंग्रह व शब्दांच्या विविध अर्थछटा.

५) वाचन व आकलन - मजकूराचे वाचन करून अर्थ समजून घेणे, माहिती प्राप्त करणे व मजकूराचे स्पष्टीकरण करणे.

६) वाचनातील ओघवतेपणा - मजकूर अचूकपणे व लयबद्ध वाचणे, अभिव्यक्ती व आकलन.

७) लेखन - अक्षरे व शब्द लिहिणे, अभिव्यक्तीसाठी लिहिणे याची क्षमता.

८) आकलन - छापील मजकूर/पुस्तके यामुळे आकलन कौशल्ये विकसित होण्यास मदत.

९) वाचन संस्कृती/वाचनाकडे कल - यामध्ये विविध तऱ्हेची पुस्तके व इतर वाचन साहित्य वाचण्याकडे कल असणे.

पायाभूत संख्या साक्षरता, संख्याज्ञान व गणितीय कौशल्ये

पायाभूत संख्या साक्षरता म्हणजे दैनंदिन प्रश्न सोडवण्यासाठी साध्या संख्यात्मक कल्पनांचा वापर करण्याची क्षमता.

संख्यापूर्व व संख्या कल्पनेचा विकास, तुलना करण्याचे ज्ञान व कौशल्य, क्रमश: मांडणी करणे, आकृतीबंध/संरचना ओळखणे व त्याचे वर्गीकरण. या बाबी प्राथमिक वर्गात गणित अध्ययनाचा पाया घालतात.

प्रारंभिक गणिताचे दृष्टीकोन

संख्या पूर्व :- गणन व संख्या ज्ञान

संख्या व संख्येवरील क्रिया :- दशमान पध्दतीचा वापर, संख्येवरील क्रियांवर प्रभुत्व संपादन करणे.

गणना करणे:- तीन अंकी संख्यांची बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार, भागाकार या गणितीय क्रिया करण्याच्या पद्धती समजावून घेणे व त्याचा उपयोग करणे.

आकार व अवकाश याबाबत समजून घेणे:-  तीन अंकी संख्यांपर्यंतची सोपी आकडेमोड करुन त्यांच्या विविध संदर्भातील दैनंदिन कार्यात उपयोग करणे.

नमुना/संरचना:- आकार व अवकाशातील वस्तू समजून घेण्यासाठी संबंधित शब्द संग्रह शिकणे.

मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान याअंतर्गत राज्यातील ३ ते ९ वर्ष वयोगटातील सर्व विद्यार्थ्यांसाठी सन २०२६-२७ पर्यत खालील किमान शैक्षणिक उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहेत. 

निपुण भारत अभियानाचे महत्व 

 मुलाच्या मेंदूचा 85% भाग 6 वर्षाच्या आधी विकसित होतो.  

 निपुण भारत अंतर्गत मूलभूत शिक्षणासाठी शिकण्याचे परिणाम 3 विकास उद्दिष्टांमध्ये विभागले गेले आहेत 

: आरोग्य आणि निरोगीपणा (HW),

  प्रभावी संवाद (EC) आणि 

 सहभागी विद्यार्थी