पारशी समाजातील अंत्यसंस्कार करण्याची पद्धती | Funeral practices in the Parsi community

पारशी समाजातील अंत्यसंस्कार करण्याची पद्धती : एक पर्यावरण पूरक परंपरा

पारशी समाज हा भारतातील एक लहान पण प्रतिष्ठित समुदाय आहे. पारशींना झोरोअस्ट्रियन धर्माचे अनुयायी मानले जाते. या धर्माचे संस्थापक झोरोअस्टर होते, आणि त्यांनी पारशी समाजाला निसर्गाशी सुसंगत जीवनशैली आणि तत्त्वे शिकवली. पारशी समाजातील परंपरांमध्ये अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्टी आहेत, त्यातील एक महत्त्वपूर्ण गोष्ट म्हणजे त्यांच्या अंत्यसंस्काराची पद्धत. पारंपरिक हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि इतर धर्मांच्या अंत्यसंस्कार पद्धतींपेक्षा ही पद्धत खूपच वेगळी आणि अद्वितीय आहे.

पारशी धर्माचा मृत्यूविषयक दृष्टिकोन

झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या तत्त्वांनुसार, जीवन हा पवित्रता आणि स्वच्छतेचा प्रतिक आहे. मृत्यू ही एक अशुद्ध गोष्ट मानली जाते कारण मृत्यू नंतर शरीरात नकारात्मक ऊर्जा प्रविष्ट होते. मृतदेह म्हणजे अस्वच्छता, म्हणून त्याला जमिनीत गाडणे किंवा जाळणे या दोन मुख्य अंत्यसंस्कार पद्धतींमध्ये काहीतरी अशुद्धपणाचे समजले जाते. पारशी धर्मात अग्नीला पवित्र मानले जाते आणि त्याला अशुद्धतेपासून दूर ठेवले जाते, त्यामुळे मृतदेह जाळणे निषिद्ध आहे. याचप्रमाणे, मातीत गाडल्याने पृथ्वी दूषित होईल असे मानले जाते, म्हणून पारशी समाजात ही पद्धतही वापरली जात नाही.

डखमा: टॉवर ऑफ सायलेंसची संकल्पना

पारशी समाजातील अंत्यसंस्काराची एक प्रमुख वैशिष्ट्यपूर्ण पद्धत म्हणजे 'डखमा' किंवा 'टॉवर ऑफ सायलेंस'. या पद्धतीनुसार, मृतदेह गिधाडांसारख्या पक्ष्यांच्या हवाली केला जातो. या प्रक्रियेत मृतदेहावर कोणतीही मानवी क्रिया करत नाहीत. मृतदेह नैसर्गिक घटकांद्वारे नष्ट होतो, ज्यामुळे निसर्गाचा आणि पर्यावरणाचा आदर राखला जातो.

'डखमा' ही एक उंचावर असलेली बंदिस्त जागा असते, जिथे मृतदेह ठेवला जातो. पारशी समाजातील मान्यता अशी आहे की, मृत्यू नंतर शरीराला पृथ्वी, अग्नी आणि पाण्याच्या शुद्धतेपासून दूर ठेवायला हवे. म्हणूनच डखमा ही एक सुरक्षित जागा असते, जिथे मृतदेह नैसर्गिक घटकांद्वारे नष्ट होतो. मृतदेह नष्ट करण्यासाठी पक्ष्यांचा वापर केला जातो कारण ते निसर्गाच्या प्रक्रिया असतात आणि त्या प्रक्रियेत मानवी हस्तक्षेप फार कमी असतो.

अंत्यसंस्काराची परंपरा आणि प्रक्रिया

पारशी समाजातील अंत्यसंस्कार प्रक्रिया अत्यंत पारंपरिक आणि शिस्तबद्ध असते. मृत्यू झाल्यानंतर मृतदेहाला स्नान घालून शुद्ध केले जाते आणि त्याला पांढरे वस्त्र (सुद्रे) परिधान केले जाते. मृतदेह हा सामान्यत: तीन दिवस घरात ठेवला जातो. या काळात मृताच्या आत्म्याच्या मुक्तीसाठी पारशी पुजारी प्रार्थना करतात. यजस्ने नावाची धार्मिक विधी पार पाडली जाते, ज्यात अग्नी आणि पवित्र मंत्रांचा उच्चार होतो. या प्रार्थनेतून मृताच्या आत्म्याला शांती मिळावी असा विश्वास असतो.

त्यानंतर, मृतदेहाला डखमामध्ये नेले जाते. मृतदेह सोडताना विशेष ध्यान दिले जाते की त्याला हात न लावला जावा. पुजारी आणि पारशी समाजातील काही निवडक व्यक्तीच मृतदेह डखमामध्ये ठेवण्यासाठी उपस्थित राहतात. हे सुनिश्चित केले जाते की मृतदेह हा पक्ष्यांना उपलब्ध केला जावा जेणेकरून तो निसर्गाच्या प्रक्रियेत समर्पित होईल.

पर्यावरण पूरकता आणि निसर्गाशी एकरूपता

पारशी समाजाच्या अंत्यसंस्कार पद्धतीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती पर्यावरण पूरक आहे. मृतदेह जाळल्यामुळे होणारे वायुप्रदूषण किंवा जमिनीत गाडल्याने होणारे जमिनीचे प्रदूषण पारशी समाजात टाळले जाते. मृतदेह नैसर्गिकरीत्या नष्ट होतो, ज्यामुळे पर्यावरणाचे रक्षण होते आणि निसर्गाचे संतुलन टिकून राहते. झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या तत्त्वांनुसार, पृथ्वी, पाणी, आणि अग्नी हे तीन घटक पवित्र मानले जातात, आणि त्यांना दूषित करण्याची कोणतीही कृती निषिद्ध आहे.

पारशी धर्मामध्ये स्वच्छता आणि शुद्धतेला अत्यंत महत्त्व दिले जाते. त्यामुळे मृतदेहाचे निसर्गाशी एकरूप होणे हे या अंत्यसंस्कार प्रक्रियेचे एक अत्यंत महत्त्वाचे अंग आहे. पारशी समाजातील लोक मृतदेहाला निसर्गाच्या हवाली करून पृथ्वीच्या आणि आकाशाच्या शुद्धतेचे पालन करतात.

 आधुनिक काळातील आव्हाने

मागील काही वर्षांमध्ये गिधाडांची संख्या खूप कमी झाली आहे, ज्यामुळे पारंपरिक डखमाची पद्धत संकटात आली आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे शहरांच्या विस्तारामुळे गिधाडांच्या नैसर्गिक अधिवासात झालेला बदल. यामुळे पारशी समाजाला त्यांच्या परंपरांमध्ये बदल करावे लागले आहेत. काही पारशी समुदायांनी मृतदेह सडविण्यासाठी सौर उष्णतेचा वापर करण्याची नवी पद्धत स्वीकारली आहे. सौर पॅनेल्सचा वापर करून मृतदेहाचा नाश केला जातो, ज्यामुळे डखमा पद्धतीची जागा आधुनिक तंत्रज्ञान घेत आहे.

अशा परिस्थितीत, पारंपरिक पद्धतीचा त्याग न करता, पर्यावरण पूरक पद्धतींना स्वीकारणे हा एक शहाणपणाचा निर्णय आहे. पारशी समाजाच्या धार्मिक विश्वासांमध्ये बदल न घडवता पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी नव्या तंत्रज्ञानाचा स्वीकार केला जात आहे.

डखमा (Tower of Silence) चा इतिहास

पारशी समाजातील डखमा किंवा "टॉवर ऑफ सायलेंस" हा एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण घटक आहे. डखमाची संकल्पना पारशी धर्मातील झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या धार्मिक तत्त्वांशी घट्ट जोडलेली आहे. या पद्धतीचा इतिहास प्राचीन काळापर्यंत जातो, जेव्हा झोरोअस्ट्रियन धर्माचे अनुयायी इराणमध्ये राहत होते. 

 प्राचीन इराणमध्ये डखमाचा उगम

डखमाची संकल्पना फार प्राचीन आहे आणि ती इराणमध्ये झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या उदयाशी संबंधित आहे. झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या मते, मृतदेह हा अपवित्र मानला जातो आणि त्याला पृथ्वी, अग्नी किंवा पाण्याच्या संपर्कात आणणे निषिद्ध मानले जाते. अग्नी आणि पृथ्वी हे अत्यंत पवित्र मानले जातात, त्यामुळे मृतदेह जाळणे किंवा मातीत गाडणे हे पद्धतीने अशुद्ध मानले जाते. याच कारणास्तव झोरोअस्ट्रियन लोकांनी एक विशिष्ट पद्धत विकसित केली – मृतदेह उंच टॉवरवर ठेवून नैसर्गिक प्रक्रियेतून त्याचा नाश करणे. 

डखमाची संकल्पना

डखमा म्हणजे एक गोलाकार उंच संरचना, ज्याचा वापर पारशी समाजात मृतदेह ठेवण्यासाठी केला जातो. या संरचनेच्या शीर्षभागावर मृतदेह ठेवले जातात, जिथे गिधाडे आणि इतर मांसाहारी पक्षी मृतदेहांचे अवशेष खातात. ही प्रक्रिया पारशी तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वपूर्ण संकल्पना आहे, जिथे मृत्यू नंतर शरीराला पृथ्वीच्या किंवा पवित्र घटकांच्या संपर्कात न आणता, नैसर्गिकरित्या नष्ट केले जाते. 

भारतातील डखमाचा इतिहास

7व्या शतकात इस्लामच्या प्रसारानंतर इराणमधून झोरोअस्ट्रियन लोकांनी भारतात स्थलांतर केले. या स्थलांतरित झोरोअस्ट्रियन लोकांना भारतात "पारशी" म्हणून ओळखले जाऊ लागले. भारतात आल्यावर त्यांनी आपली धार्मिक परंपरा टिकवून ठेवली आणि इथेही डखमांची निर्मिती केली. भारतात पहिला डखमा सतराव्या शतकाच्या मध्यात मुंबईमध्ये बांधला गेला, जेव्हा पारशी समाजाची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली होती.

मुंबईतील मलबार हिलवर उभारलेला "डखमा" हा भारतातील सर्वात प्रसिद्ध टॉवर ऑफ सायलेंस आहे. भारतात पारशी समाजाने जिथे वस्ती केली, तिथे त्यांनी डखमाचे निर्माण केले. डखमा ही केवळ अंत्यसंस्काराची जागा नसून, ती पारशी धर्मातील पवित्रता आणि नैतिकतेच्या तत्त्वांशी जोडलेली आहे.

डखमाचा धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व

डखम ही केवळ अंत्यसंस्कार पद्धती नाही, तर ती पारशी समाजाच्या धर्माचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. झोरोअस्ट्रियन धर्मात चार मुख्य पवित्र तत्व आहेत – अग्नी, पाणी, पृथ्वी आणि वायू. या तत्वांना दूषित न करता, त्यांचा आदर राखणे हे या धर्माचे मुख्य तत्त्व आहे. डखमाच्या माध्यमातून मृतदेहाचे निसर्गाच्या प्रक्रियेत रुपांतर होते, ज्यामुळे पर्यावरण आणि धार्मिक तत्त्वे दोन्ही सांभाळली जातात.

डखमावर आलेली संकटे

गेल्या काही दशकांमध्ये, विशेषत: 20व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, भारतात गिधाडांच्या संख्येत मोठ्या प्रमाणात घट झाली आहे. गिधाडांची कमी झालेली संख्या ही डखमासाठी एक गंभीर समस्या ठरली आहे, कारण गिधाडे मृतदेह नष्ट करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. पर्यावरणीय आणि शहरीकरणामुळे गिधाडांच्या अधिवासात बदल झाला आहे, ज्यामुळे पारंपरिक डखमाची प्रक्रिया अवरोधित झाली आहे.

 आधुनिक बदल

गिधाडांच्या घटत्या संख्येमुळे पारशी समाजातील काही ठिकाणी डखमाच्या पद्धतीत आधुनिक बदल करण्यात आले आहेत. सौर ऊर्जा वापरून मृतदेह नष्ट करण्याची नवी पद्धत काही ठिकाणी वापरली जात आहे. डखमाच्या आत सौर पॅनेल्स लावून, मृतदेह नैसर्गिक ऊर्जेच्या मदतीने विघटित केला जातो. यामुळे डखमाची पारंपरिक संकल्पना टिकवून ठेवत, पर्यावरणीय आव्हानांना सामोरे जाण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

डखमाचे प्रकार कोणते आहेत ?

डखमाचे प्रकार मुख्यत्वे त्याच्या स्थापत्यशास्त्रावर आणि त्याच्या वापरावर आधारित असतात. पारंपरिक डखमा किंवा "टॉवर ऑफ सायलेंस" हे पारशी समाजात मृतदेह नष्ट करण्यासाठी वापरले जाणारे विशेष स्थान असते. डखमाच्या प्रकारांमध्ये त्याची रचना, प्रक्रिया आणि नैसर्गिक घटकांचा उपयोग कसा केला जातो, यावर फरक पडतो.

डखमाचे मुख्य दोन प्रकार आहेत :

1. पारंपरिक डखमा 

हे सर्वात जुने आणि पारंपरिक प्रकारचे डखमा आहे. या प्रकारात डखमा एका उंच ठिकाणी, सहसा शहराच्या बाहेरील परिसरात उभारले जाते. डखमा ही एक गोलाकार, खुली जागा असते, ज्यात मृतदेह ठेवले जातात. पारंपरिक डखमांमध्ये खालील वैशिष्ट्ये आढळतात:

- गोलाकार उभारणी : 

डखमाच्या बांधकामाची रचना गोलाकार असते. त्याच्या आतमध्ये तीन वर्तुळाकार जागा असतात, जिथे मृतदेह ठेवले जातात. ही जागा पुरुष, स्त्रिया आणि मुलांसाठी वेगवेगळी असते.

  

- निसर्गाशी एकरूपता : 

मृतदेह गिधाडांसारख्या पक्ष्यांना सोपवला जातो, जे त्या मृतदेहाचे अवशेष खातात आणि त्यानंतर शरीर नैसर्गिकरित्या नष्ट होते.

- विघटन प्रक्रिया : 

मृतदेह विघटित झाल्यानंतर राहिलेले अस्थिपंजर सूर्याच्या उष्णतेने वाळतात आणि त्यानंतर त्या अस्थी एका विशिष्ट विहिरीत (अस्थी विहिरीत) ठेवल्या जातात, जिथे त्यांचा नैसर्गिकरीत्या विघटन होतो.

 2. आधुनिक डखमा

गिधाडांची संख्या घटल्याने आणि शहरीकरणामुळे पारंपरिक डखमांची प्रक्रिया काही ठिकाणी कमी प्रभावी ठरली आहे. त्यामुळे काही पारशी समाजांनी आधुनिक पद्धतींचा अवलंब केला आहे. आधुनिक डखमांमध्ये काही वेगळ्या तांत्रिक गोष्टींचा वापर केला जातो.

- सौर डखमा : 

काही ठिकाणी सौर पॅनेल्सचा वापर करून मृतदेह विघटित केला जातो. सौर ऊर्जा वापरून शरीराची उष्णतेद्वारे विघटन होते. यामुळे मृतदेहाच्या विघटनाची प्रक्रिया गतीमान होते, तसेच ही पद्धत पर्यावरणस्नेही असते. 

- कृत्रिम पर्यावरणीय नियंत्रण : 

काही आधुनिक डखमांमध्ये मृतदेहाच्या विघटनासाठी हवा, उष्णता, आणि इतर नैसर्गिक घटकांचे कृत्रिम नियंत्रण केले जाते, जेणेकरून प्रक्रिया नियंत्रित आणि कार्यक्षम होऊ शकेल.

सारांश 

पारशी समाजातील अंत्यसंस्कार पद्धती ही त्यांच्या धर्माच्या तत्त्वांशी आणि निसर्गाशी निसर्गाशी जोडलेली आहे. मृत्यू नंतरच्या प्रक्रियेत पारशी समाज निसर्गाच्या शक्तींना मान देतो आणि त्यांचा आदर करतो. ही पद्धत केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक परंपरा नसून, ती पर्यावरण संवर्धनाची एक आदर्श उदाहरण आहे.

आजच्या काळात जिथे प्रदूषण, पर्यावरणीय संकटे वाढत आहेत, तिथे पारशी समाजाच्या अंत्यसंस्कार पद्धतीकडे एक आदर्श पद्धत म्हणून पाहता येऊ शकते. निसर्गाशी सुसंगत राहून जीवनाच्या शेवटच्या टप्प्याला सन्मानाने निरोप देण्याची ही परंपरा आहे. पर्यावरण पूरकता, निसर्गाशी एकरूपता आणि धार्मिक श्रद्धेचा सुंदर मिलाफ पारशी समाजाच्या अंत्यसंस्कारांमध्ये दिसतो, जो इतर समाजांनाही प्रेरणा देणारा आहे.

डखमा किंवा टॉवर ऑफ सायलेंस ही पारशी समाजाच्या धार्मिक, सांस्कृतिक आणि पर्यावरणपूरक तत्त्वांची एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण पद्धत आहे. तिचा इतिहास झोरोअस्ट्रियन धर्माच्या उदयाशी संबंधित असून, पारशी समाजाच्या स्थलांतरानंतरही ही पद्धत टिकून राहिली आहे. निसर्गाच्या पूजेसाठी आणि पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी डखमाची पद्धत महत्त्वपूर्ण मानली जाते. 

आधुनिक काळात गिधाडांच्या घटत्या संख्येमुळे आणि शहरीकरणामुळे डखमाची परंपरा संकटात आली असली तरी, पारशी समाजाने नवीन तंत्रज्ञानाच्या मदतीने या परंपरेला जिवंत ठेवण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यामुळे, डखमा ही फक्त अंत्यसंस्कार पद्धत नसून, ती पर्यावरण पूरक जीवनशैली आणि धार्मिक तत्त्वांचे एक प्रतीक आहे. 

डखमाचे प्रकार त्यांच्या स्थापत्यशास्त्र, नैसर्गिक घटकांचा वापर, आणि पर्यावरणीय अनुकूलतेवर अवलंबून असतात. पारंपरिक डखमा नैसर्गिक घटकांवर आधारित असतो, जिथे मृतदेह पक्ष्यांनी नष्ट केला जातो, तर आधुनिक डखमांमध्ये सौर उष्णता किंवा तांत्रिक पद्धतींचा वापर केला जातो. दोन्ही प्रकारांच्या पद्धतींमध्ये एक सामान्य तत्त्व आहे—निसर्गाशी सुसंगततेचा आणि पर्यावरणाच्या संवर्धनाचा विचार.