दिवाळी सण : प्रथा, परंपरा, आणि साजरा करण्याच्या पद्धती
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा आणि महत्त्वपूर्ण सण आहे. हा सण भारतातच नव्हे तर जगभरात विविध ठिकाणी भारतीय समुदायाने मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो.
दिवाळीचा सण सामान्यतः पाच दिवसांचा असतो आणि या काळात घरांची स्वच्छता, सजावट, पूजा आणि विविध पारंपरिक प्रथा पाळल्या जातात. या लेखात आपण दिवाळी सणाचे महत्त्व, त्यातील प्रथा-परंपरा, आणि या सणाचा सांस्कृतिक दृष्टिकोन पाहणार आहोत.
दिवाळी सणाचे महत्त्व आणि पौराणिक कथा
दिवाळी हा सण दीपोत्सव म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी घराच्या प्रत्येक कोपऱ्यात दिवे लावून वातावरण आनंददायी आणि प्रकाशमय केले जाते. दिवाळी साजरी करण्यामागे विविध पौराणिक कथांचा आधार आहे.
रामायणानुसार :
अयोध्येचे राजा श्रीराम चौदा वर्षांच्या वनवासानंतर सीता आणि लक्ष्मणासोबत अयोध्येत परतले. त्याच्या आगमनानंतर अयोध्यावासियांनी त्यांच्या स्वागतासाठी घराघरांत दिवे लावले आणि त्यांना मोठ्या उत्साहाने साजरे केले. यामुळे दिवाळी सणाची परंपरा सुरु झाली.
महाभारतानुसार :
पांडवांनी वनवासातून परतल्यानंतर त्यांचे स्वागत करण्यासाठीही दिवे लावले गेले होते.
नरकासुर वध :
भगवान श्रीकृष्णाने अत्याचारी नरकासुराचा वध केला, यामुळे नरक चतुर्दशी साजरी केली जाते.
दिवाळीचे पाच दिवस
दिवाळी हा पाच दिवसांचा सण आहे, आणि प्रत्येक दिवसाचे स्वतःचे महत्त्व आहे.
1. धनत्रयोदशी (Dhanteras)
धनत्रयोदशीला लक्ष्मीपूजनाची सुरुवात होते. या दिवशी लोक नवी वस्त्र, दागिने, चांदी-सोने खरेदी करतात. धनत्रयोदशीच्या दिवशी आयुर्वेदाचे जनक धन्वंतरी यांचा जन्म झाला होता, म्हणून या दिवशी त्यांची पूजा केली जाते. या दिवशी घरांमध्ये स्वच्छता केली जाते, आणि रांगोळी काढून सजावट केली जाते.
2. नरक चतुर्दशी (Narak Chaturdashi)
नरक चतुर्दशी, ज्याला चोटी दिवाळी म्हणूनही ओळखले जाते, हा सण राक्षस नरकासुराच्या वधाच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. या दिवशी लोक पहाटे अभ्यंगस्नान करतात. यानंतर घरातील प्रत्येक सदस्य नवीन कपडे घालून दिवे लावतात. हा दिवस धार्मिक दृष्टिकोनातून आणि आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण मानला जातो.
3. लक्ष्मीपूजन (Lakshmi Puja)
दिवाळीचा मुख्य दिवस म्हणजे लक्ष्मीपूजनाचा दिवस. या दिवशी देवी लक्ष्मीची पूजा केली जाते. लक्ष्मी ही धन, समृद्धी आणि सौख्याची देवी आहे. पूजा करण्यापूर्वी घर स्वच्छ करून दिव्यांनी सजवले जाते. व्यावसायिक समुदायासाठी हा दिवस विशेष महत्त्वाचा आहे कारण या दिवशी नवीन हिशोबाचे वर्ष सुरू होते.
4. बळीप्रतिपदा (Bali Pratipada)
या दिवशी राजा बळीची पूजा केली जाते. पुराणानुसार, राजा बळीची स्वर्गलोकात जाऊन पुनःप्राप्ती झाली होती, त्याच्या स्मरणार्थ हा दिवस साजरा केला जातो. याच दिवशी व्यापारी नवीन खरेदी करतात आणि धान्याचे देवता बळी यांना अर्पण केले जाते.
5. भाऊबीज (Bhai Dooj)
दिवाळीचा शेवटचा दिवस म्हणजे भाऊबीज. या दिवशी बहिणी आपल्या भावाचे औक्षण करतात, आणि त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करतात. भाऊ आपल्या बहिणीला भेटवस्तू देतो, आणि दोघेही या दिवशी आनंदाने भोजन करतात. हा दिवस बंधुप्रेमाचा प्रतीक आहे.
दिवाळीतील प्रमुख प्रथा आणि परंपरा
1. अभ्यंगस्नान
नरक चतुर्दशीला सूर्योदयापूर्वी अभ्यंगस्नान करण्याची परंपरा आहे. अभ्यंगस्नान म्हणजे तिळाच्या तेलाने अंगाला मालिश करून नंतर उटणं लावून स्नान करणे. यामुळे शरीर स्वच्छ होते, त्वचेची काळजी घेतली जाते, आणि यामुळे व्यक्तीचे आरोग्य सुधारते. याशिवाय, धार्मिक मान्यतेनुसार, अभ्यंगस्नान करणाऱ्या व्यक्तीला नरकातून मुक्ती मिळते, अशी श्रद्धा आहे.
हेही वाचा - दिवाळी - अभ्यंगस्नान, नरक चतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन
2. दीपोत्सव
दिवाळीला घराघरात दिवे लावले जातात. दिवे म्हणजे प्रकाश आणि अंधकाराचा अंत. यामुळे घरातील निगेटिव्ह ऊर्जा नष्ट होते आणि सकारात्मकता येते. दिव्यांची रोषणाई करून घराच्या परिसराची सजावट केली जाते.
3. रांगोळी
रांगोळी हा दिवाळीतील एक महत्त्वाचा घटक आहे. घराच्या दारापुढे रांगोळी काढल्याने लक्ष्मीदेवीचे स्वागत होते, असा समज आहे. रांगोळी काढताना रंगांचा आणि विविध डिझाइन्सचा वापर केला जातो.
4. फराळ
दिवाळीमध्ये विशेष खाद्य पदार्थ बनवले जातात, ज्यांना "फराळ" म्हणतात. या फराळामध्ये चकली, लाडू, करंजी, शंकरपाळी यांसारखे पदार्थ तयार केले जातात. या खाद्य पदार्थांचे आदान-प्रदान करून लोक आनंद साजरा करतात.
5. फटाके फोडणे
फटाके फोडणे ही दिवाळीची एक प्रमुख परंपरा आहे. यामुळे उत्साह आणि आनंद वाढतो, परंतु पर्यावरण संरक्षणाच्या दृष्टीने हल्ली कमी फटाके फोडण्याचा संदेश दिला जातो.
लक्ष्मीपूजनाचे महत्त्व
लक्ष्मीपूजन हा दिवाळीचा सर्वात महत्वाचा विधी आहे. या दिवशी देवी लक्ष्मी, भगवान गणेश आणि सरस्वती यांची पूजा केली जाते. घरातील प्रत्येक कोपऱ्यात दिवे लावून घर सजवले जाते. पूजा करण्यासाठी चौरंगावर देवी लक्ष्मीची मूर्ती स्थापित केली जाते. कलशाची पूजा करून घरातील सदस्य लक्ष्मीची कृपा प्राप्त करण्यासाठी मंत्रजप करतात.
दिवाळीच्या रात्री विशेष काळजी
अखंड दीप :
लक्ष्मीपूजनाच्या रात्री दिव्यांची अखंड जोत जळवणे आवश्यक आहे. यामुळे देवी लक्ष्मीची कृपा सतत मिळते, असा समज आहे.
स्वच्छता :
दिवाळीच्या काळात घराची विशेष स्वच्छता केली जाते. स्वच्छतेमुळे लक्ष्मीदेवी प्रसन्न होते आणि समृद्धी येते.
नगद व्यवहार टाळा :
लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी नगद पैशांचे व्यवहार करणे टाळले पाहिजे. यामुळे धनाची नासाडी होते, अशी श्रद्धा आहे.
पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्याचे उपाय
हल्लीच्या काळात दिवाळी साजरी करताना पर्यावरणाचे रक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. फटाके फोडल्याने हवेतील प्रदूषण वाढते, यामुळे आरोग्याचे प्रश्न उद्भवतात. म्हणूनच कमी फटाके फोडून किंवा पर्यावरणपूरक फटाके वापरून दिवाळी साजरी करणे योग्य ठरते.
हेही वाचा - दिवाळीच्या मुहर्तावर सुरू करा म्युच्युअल फंड किंवा SIP मध्ये गुंतवणूक
सारांश
दिवाळी हा सण केवळ प्रकाशाचा आणि आनंदाचा सण नाही, तर त्यात परंपरा, धर्म, संस्कृती यांची जोड आहे. दिवाळीच्या पाच दिवसांमध्ये विविध प्रथा आणि विधी पाळले जातात. घराची स्वच्छता, लक्ष्मीपूजन, फटाके फोडणे, फराळ तयार करणे यांसारख्या गोष्टींनी दिवाळीची शोभा वाढते. मात्र, आधुनिक काळात पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करणे आणि सांस्कृतिक वारसा जपणे आवश्यक आहे.
0 Comments